वयम्

वयम्

उंच मानेचं रहस्य!

मकरंद जोशी | 16 May 2021

जिराफाच्या लांब मानेचे रहस्य उलगडण्यासाठी डार्विनचे विधानच उपयोगी पडते. त्याने म्हटले होते की ‘एखादी जात (प्राणी) कालौघात टिकून राहण्यासाठी केवळ एकच वैशिष्ट्य कारणीभूत नसते, तर त्या प्राण्याच्या ठायी असलेल्या लहान मोठ्या अनेक वैशिष्ट्यांमुळे तो प्राणी टिकलेला असतो.’ म्हणून तर सुमारे ८० लाख वर्षांपूर्वी युरोपच्या भूमीवर अवतरलेल्या आणि सुमारे दहा लाख वर्षांपूर्वी आजच्या अवतारात आफ्रिकेच्या भूमीवर स्थिरावलेला जिराफ आजही टिकून आहे!

वयम्

ट्रंपेट पीचर

डॉ. निर्मोही फडके | 14 May 2021

‘Insects eater Plants- Heli amphora या टाईपमधली मार्श पीचर ही वनस्पती. जमिनीतल्या कुजलेल्या पाचोळ्यापासून मिळणारी मूलद्रव्यं (Element) कमी प्रमाणात मिळाली की, ही वनस्पती कीटक खाते. यामध्ये ट्रंपेट पीचर नावाची जी वनस्पती असते, तिची पानं चणे-शेंगदाणे यांच्या उघड्या पुडीसारखी गुंडाळी केल्यासारखी असतात. याच्या आत साखरपाण्यासारखा द्रव (Liquid) असतो. तो शोषून घ्यायला कीटक (Insects) येतात. त्यात घसरून पडतात आणि मरतात. मग ही वनस्पती स्वतःमध्ये असलेल्या बॅक्टेरियांच्या मदतीने या कीटकांना खाते आणि स्वतःला हवी असलेली ताकद मिळवते. म्हणून ही इन्सेक्टस्-इटर किंवा कीटकभक्ष्यी. भारतात याच प्रकारातील एक वनस्पती दिसते, जिला मराठीत घटपर्णी म्हणतात.’

वयम्

अनावर अश्रू

डॉ. उज्ज्वला दळवी | 11 May 2021

सगळ्यात आतला थर असतो शेंबडासारख्या म्यूकसचा. डोळ्यांच्या भावलीवरची कॉर्निया आणि बाकीच्या पांढऱ्या भागावरची कंजंक्टायव्हा या दोन पारदर्शक आवरणांच्या पेशी तो म्यूकस बनवतात. ओलावा धरून ठेवणारा तो बुळबुळीत थर वंगणाचं आणि जंतूंना अडवायचं काम करतो. मधला थर असतो पाण्याचा. डोळ्याच्या वरच्या हाडाच्या खोबणीत, कानाच्या दिशेला अश्रू बनवणारा अश्रुपिंड किंवा lacrymal gland असते. तिने बनवलेले पाणीदार अश्रू अनेक सूक्ष्म नळ्यांमधून पापणीच्या कडेपर्यंत येतात आणि तिथून डोळ्यांवर पसरतात.

वयम्

गुणी आंबा

मंजिरी हसबनीस | 09 May 2021

मुळात आंब्यामध्ये लोह भरपूर प्रमाणात असतं आणि शरीरातील लोहाचं महत्त्व आपण जाणतोच. असं हे फळ 3 हजार वर्षांपासून भारतात प्रचलित आहे. Mango हे नाव पोर्तुगीजांनी आंब्याला दिलं. आंब्याच्या जाती-प्रजातीही पुष्कळ आहेत. एकट्या पश्चिम महाराष्ट्रात छोट्या पर्यावरण सैनिकांनी आंब्याच्या 200 हून अधिक प्रकारच्या जाती शोधल्या आहेत.

वयम्

स्वीकार

विद्या डेंगळे | 06 May 2021

रात्री किरणला छान झोप लागली. सकाळी जाग आली तेव्हा त्याच्या शेजारी मोमो त्याच्या अंगावर पाय टाकून त्याचा हात स्वत:च्या तोंडात धरून निवांत झोपला होता. किरण उठला आणि तसाच धावत स्वयंपाकघरात गेला. आईबाबांच्या गळ्यात पडून म्हणाला, “माझ्यासाठी एक बहीण आणा ना आश्रमातून. मी, मोमो आणि ती मिळून तुमच्याबरोबर धमाल करू.”

वयम्

मी ‘पी’ बोलतोय...

श्रीराम शिधये | 03 May 2021

साय-फाय कथा स्पर्धा लाल ग्रहावरची सृष्टी! 'मी 'पी' बोलतोय' हा श्रीराम शिधये यांचा लेख वाचा आणि कल्पना करा- भविष्यात मंगळावर राहणे शक्य झाले तर... काय काय धमाल येईल? तिथे काय काय दिसेल? काय काय भासेल? भन्नाट कल्पना रंगवा आणि छानशी गोष्ट लिहा. तसेच अधिक माहितीसाठी लोकसत्ता वृत्तपत्रात १० मार्चला प्रसिद्ध झालेला डॉ. प्रियदर्शिनी कर्वे यांचा 'मंगळावर स्वारी' हा लेखही वाचा. त्याची लिंक- https://www.loksatta.com/chatusutra-news/article-on-invasion-on-mars-abn-97-2417233/२०२१ मधल्या मुलांनी रचलेली साय-फाय वाचायला आम्ही उत्सुक आहोत. कथा स्पर्धेचे नियम- १. इयत्ता ४थी ते १०वीच्या विद्यार्थ्यांसाठी. २. कथेची शब्दमर्यादा ५०० शब्दांची आहे. ३. अंतिम तारीख- ३० मे २०२१. ४. 'साय-फाय' कथा पाठवण्याचा पत्ता- संपादकीय विभाग, 'वयम्' न्यू वंदना को.ऑप.हा.सो., ३रा मजला, लालबहादूर शास्त्री मार्ग, वंदना सिनेमाजवळ, ठाणे- ४००६०२. दूरध्वनी : ०२२-२५९८६२७० इमेल- [email protected] ५. कथा पाठवताना तुमचे नाव, पत्ता, इयत्ता, इमेल, फोन नंबर लिहायला विसरू नका. ६. निवडक स्पर्धकांना मिळेल आकर्षक बक्षीस. शिवाय ‘वयम्’ मासिकात प्रसिद्धी. अधिक माहितीसाठी संपर्क- ९१३७१२८९१५. विविध स्पर्धा आणि उपक्रम याविषयी जाणून घेण्यासाठी www.wayam.in या आमच्या वेबसाइटला भेट द्या.

वयम्

स्मार्ट नेटिझन भाग ३ : गेमिंगचे व्यसन

उन्मेष जोशी | 30 Apr 2021

इंटरनेटवर तुम्ही जे गेम खेळता ते सगळे आभासी जग आहे, ते खरे मानून चालायचे नाही- हे लक्षात घ्या. आभासी जग आणि प्रत्यक्षातील जग यात प्रचंड फरक आहे. आभासी जगातील गोष्टी या तात्पुरत्या असतात. त्याच्या आहारी गेलात तर तुमची गाडी भरकटली म्हणून समजा!

वयम्

फिनलंड शाळा भाग ३: आवडता विषय घरकाम

शिरीन कुलकर्णी | 27 Apr 2021

लहानपणापासून ही सगळी कामं स्वतः केल्यामुळे मुलांना कुठलंच काम करण्यात कमीपणा वाटत नाही. इलेक्ट्रिशियन, प्लम्बर, रंगारी या सगळ्यांना फार मानाने वागवलं जातं. या सगळ्या विषयांमध्ये बॅचलर, मास्टर्स आणि अगदी Ph.D. सुद्धा करता येते, बरं का!

वयम्

उद्दालक आरुणी

कांचन जोशी | 24 Apr 2021

आरुणी म्हणाला, “गुरूंची आज्ञा आणि सर्व आश्रमवासियांची मेहनत या दोनच गोष्टी मला दिसत होत्या.” त्याचा समर्पणभाव आणि संवेदनशीलता पाहून भविष्यात त्याच्या हातून उत्तम काम होणार याची सर्वांना खात्री पटली. त्याची ही वृत्ती लोकांच्या लक्षात राहावी, म्हणून गुरूंनी त्याला ‘उद्दालक’ हे नाव बहाल केले.

वयम्

घाम करी काम

डॉ. उज्ज्वला दळवी | 21 Apr 2021

व्यायाम करताना स्नायूंच्या हालचालीने शरीरातली उष्णता वाढते. ती कमी करायला घाम येतो. पण दमट हवेत झोपल्याझोपल्याही घाम येतो. म्हणून केवळ ‘घाम आला म्हणजे पुष्कळ व्यायाम झाला’ असं समजणं बरोबर नाही. त्याउलट कोरड्या हवेत कितीही व्यायाम केला तरी घाम येतच नाही. म्हणून गरम, कोरड्या हवेत घाम येईपर्यंत व्यायाम करत राहणं हे उष्माघाताला आमंत्रण ठरतं. घामातून जे पाणी बाहेर पडतं त्याने शरीराचं वजन तात्पुरतं घटतं, पण तेवढ्याने चरबी घटत नाही.

वयम्

चलती का नाम गाडी

राजीव तांबे | 18 Apr 2021

“आगगाडी वेगात रूळावरून जात असताना, रूळ समांतर असल्याने त्या रूळांवरील दाब एकसारखाच असतो. या खडीमुळे हा प्रचंड दाब विभागला जातो व तो दाब सहन करण्याची लवचिकता या रूळांना मिळते. जर खडीऐवजी सिमेंटचा सपाट रस्ता केला तर रेल्वेच्या दाबाने रस्त्याचे तुकडे पडतील.”

वयम्

नक्की वाचा : द कलर ऑफ मॅजिक- जादूचा (आठवा) रंग!

धनवंती हर्डीकर (शिक्षणतज्ज) | 15 Apr 2021

‘द कलर ऑफ मॅजिक’ ही कादंबरी म्हणजे हौशी पर्यटक टूफ्लावर आणि जादू न येणारा जादूगार रिन्सविंड या जोडगोळीच्या चार साहसकथांची माला. ही साहसं त्यांनी स्वतःहून पत्करलेली नाहीत, तर त्यांच्या नकळत डिस्कवर्ल्डच्या देवांनी खेळात फासे टाकल्यामुळे ही साहसं अक्षरशः त्यांच्या अंगावर येऊन आदळली आहेत.

वयम्

स्मार्ट नेटिझन भाग २ : वयात काय आहे?

उन्मेष जोशी | 12 Apr 2021

तुम्हांला हे माहिती आहे का, पेगी (PEGI) आणि esrb.org हे गेमिंगचे रेटिंग्ज ठरवतात. esrb ही संघटना अमेरिकेत आहे, तर पेगी ही संघटना युरोपियन आहे. आयएआरसी IARC (International Age Rating Coalition)चे रेटिंग्ज सध्या आपल्याकडे प्ले स्टोअरवर उपलब्ध आहेत. आपल्याकडे सर्वसाधारणपणे गेमिंगसाठी IARCचे रेटिंग्ज विचारात घेतले जातात. कोणताही गेम डाऊनलोड करायच्या आधी त्याच्याबद्दल प्ले स्टोअरमध्ये किंवा अॅप स्टोअरमध्ये त्याचे रेटिंग्ज बघणे, त्याचा वयोगट बघणे खूप महत्त्वाचे आहे.

वयम्

फिनलंड शाळा भाग २ : खेळ- मैदानातले आणि वर्गातले

शिरीन कुलकर्णी | 09 Apr 2021

फिनलंडच्या शाळांत सगळ्या मुलांना पोहायला शिकवलं जातं. का?- तर फिनलंड हा जसा बर्फाचा देश आहे, तसाच तो तळ्यांचाही देश आहे. फिनलंडमध्ये छोटी-मोठी मिळून एकूण १,८८,००० इतक्या प्रचंड संख्येने गोड्या पाण्याची तळी आहेत. नद्या आणि समुद्रही आहेतच. त्यामुळे फिनलंडमध्ये राहणाऱ्या प्रत्येक मुलाला पोहता यायला हवं!

वयम्

संकल्पना अर्थसंकल्पाची

रुपाली दीपक कुलकर्णी | 06 Apr 2021

संसदेत अर्थसंकल्प सादर करण्याची जबाबदारी वित्तमंत्र्यांची असली तरी अर्थसंकल्प तयार करण्यामागे बरीच मोठी यंत्रणा काम करत असते. केंद्रीय वित्तीय मंत्रालयात विविध शासकीय विभाग कार्यरत असतात.

वयम्

आळशी आई-बाबा

मकरंद जोशी | 03 Apr 2021

आळशी आई-बाबा, पूर्व आफ्रिकेतल्या ‘तंगनायिकू’ तलावातही आढळतात. या सरोवरात कक्कू कॅटफिश नावाने ओळखला जाणारा मासा आढळतो. नावाप्रमाणेच हा मासा आपली पिल्लं वाढवण्याची जबाबदारी दुसऱ्या माशाच्या गळ्यात (खरेतर तोंडात) देऊन मोकळा होतो. याच सरोवरात सिकलिड्ज जातीचे मासे आहेत, हे या कक्कू कॅटफिशच्या पिल्लांचे दत्तक पालक ठरवतात.

वयम्

चमकदार

आभा अमला अभिजित | 30 Mar 2021

आतातर त्याला ‘नासा’ (NASA)च्या एका परिषदेमध्ये सहभागी होण्याची संधी मिळाली आहे. त्यासाठी त्याने पृथ्वीवरच्या १७६० आणि चंद्रावरच्या २०० लाव्हा ट्यूब्जचे संशोधन केले आणि तो अभ्यास आता शास्त्रज्ञांसमोर सादर करणार आहे. एवढं चमकदार काम करणारा सोनित लहानगा आहे, हे त्याला प्रत्यक्ष पाहिल्याशिवाय जाणवणारही नाही. तो मोठ्या संशोधकासारखा बोलतो, त्यांच्यातच जास्त वावरतो.

वयम्

रंगरंगिली दुनिया !

सुजाता छत्रे | 26 Mar 2021

तुम्हांला किती रंग माहीत आहेत, त्यांची यादी करून बघा. त्या रंगांची नावे आणि त्यापुढे त्यांचे वर्णविशेष/Hue अशीही यादी करा, मजा येईल! एखादा रंग जरी आपण घेतला, तरी त्या रंगाच्या अनेक छटा आपल्याला निसर्गात बघायला मिळतात. सूर्यफुलाचा पिवळा, हळदी पिवळा, लिंबाचा पिवळा, आंब्याचा पिवळा आणि सूर्यकिरणांचा सोनपिवळा! आहेत ना ह्या पिवळ्या रंगाच्या विविध छटा? तशाच इतर सर्व रंगांच्या अनेक छटा निसर्ग दाखवतो. निसर्गातल्या ह्या प्रत्येक रंगछटेला एक क्रमांक देऊन सूत्रात बसवता येते. आपली मराठी भाषा रंगछटादर्शक शब्दांनी अगदी श्रीमंत आहे. अशा रंगांच्या छटा व त्यांचे शब्द यांची संगती जुळवल्यास तो एक शब्द-खजिनाच ठरेल.

वयम्

अॅनिमेशनच्या पूर्वज !

मेधा आलकरी | 24 Mar 2021

या बाहुल्यांना ‘कठपुतळी’ म्हणतात, कारण त्यांचा मुखवटा लाकडाचा असतो. काठ म्हणजे लाकूड. चेहरा आणि मान एकाच लाकडापासून बनवलेली असते. अंडाकृती चेहऱ्यावर रेखीव नाक आणि मोठे ओठ कोरून काढतात आणि मत्स्याकृती डोळे व धनुष्याकृती भुवया मात्र रंगांनी रंगवल्या जातात. त्यांचा वेष बांधणी कापडाचा, चटकदार रंगांचा असतो. पुरुषाचा अंगरखा, डोक्यावरील साफा, पायातील जुती आणि झोकदार मिशा; तर स्त्रीचे दागदागिने आणि घेरदार घागरा. गंमत म्हणजे नाचणाऱ्या या स्त्रियांना पाय नसतातच. पण हे कलाकार त्यांना ठुमके द्यायला लावून इतके बहारदार नाचवतात की, गिरक्या घेणाऱ्या कठपुतळीला पाय नाहीत, हे मुळी आपल्या लक्षातच येत नाही.

वयम्

काचेचं सँडविच

सोनाली कोलारकर-सोनार | 21 Mar 2021

बेनेडिक्टच्या हातून काचेचा ग्लास खाली पडला, त्यातून त्याने इजा न करणारी सुरक्षित काच तयार केली. याला म्हणतात– प्रतिभावान!

वयम्

खुसखुशीत भजी

आनंद घैसास | 14 Mar 2021

भज्यांसाठी बेसन (चण्याच्या डाळीच्या पिठालाच बेसन म्हणतात) भिजवताना त्यात सोडा घातला, तर भजी हलकी होतात, पण त्यावेळी मोहन नाही घालत. मोहन म्हणजे भजी हलकी होण्यासाठी पीठ भिजवताना त्यात जे तेल घातले जाते ते. हे मोहन कडकडीत तापलेल्या तेलाचे असते. याखेरीज तुरीच्या डाळीचे चांगले मऊसर शिजलेले वरण फेटून बेसनात घालतात. त्यामुळेही भजी हलकी होतात.

वयम्

सोशल मीडिया की पर्सनल मीडिया? (उत्तरार्ध)

Anjali Kulkarni | 11 Mar 2021

आता मला पालकांसाठी म्हणून खास काही सांगायचंय. काही महिन्यांपूर्वी मोबाइलला हात लावू नको म्हणून सांगणाऱ्या पालकांना आता बदललेल्या परिस्थितीमुळे स्वतःच मोबाइल मुलांच्या हातात द्यावा लागलाय. मूल घरात आहे, तुमच्या समोर आहे, त्याच्या हातात मोबाइल आहे...पण ते मूल काय करतंय हे माहीत नाही अशी आज परिस्थिती आहे! मुलं सर्रास इंटरनेट वापरतायत. इंटरनेटवरच्या एखाद्या चॅनेलला किती Subscribers झाले की पैसे मिळतात हे मुलांना आधीच माहिती आहे. इंटरनेटवर प्रचंड माहिती आहे, जगभरातली माहिती आहे आणि कुणालाही न विचारता माहिती मिळते ही मुलांसाठी महत्त्वाची गोष्ट आहे.

वयम्

मधली सुट्टी ( फिनलंड शाळा भाग- १)

शिरीन कुलकर्णी | 08 Mar 2021

फिनलंडमधून आर्क्टिक सर्कल जाते. अर्थात फिनलंडच्या वरच्या भागातून. खाली दक्षिणेकडे बाल्टिक समुद्रकिनारा फिनलंडला लाभला आहे. फिनलंड पृथ्वीच्या अगदी वरच्या भागात, उत्तर ध्रुवापासून जवळ आहे. त्यामुळे फिनलंडचं हवामान थंड आहे. साधारणपणे ऑक्टोबर ते मार्च हे महिने हिवाळ्याचे, तर एप्रिल ते सप्टेंबर उष्ण हवामान. उन्हाळ्याची सुट्टी असते जून-जुलैमध्ये.

वयम्

इंटरनेटच्या प्रवासाला जाताना

उन्मेष जोशी | 04 Mar 2021

पब्लिक प्लॅटफॉर्मवर, इन्स्टाग्रामवर जे मोठे ग्रुप्स असतात, त्या ग्रुप्सवर लिंक टाकू नयेत, कारण त्या ग्रुपमध्ये अनेक लोक असतात. वरील घटनेत मुलांच्या सतर्कतेमुळे पुढचा धोका टळला होता. पण प्रत्येकवेळी असंच होईल असं नाही. हॅकर्स वेगवेगळ्या प्रकारे घुसण्याचा प्रयत्न करत असतात.

वयम्

ऋषीऋण : चरक ऋषी

कांचन वाटवे-जोशी | 02 Mar 2021

सुरुवातीला चरकाचे म्हणणे धुडकावून लावणाऱ्या मित्रालाही चरकांनी त्यांचा होरा बरोबर असू शकतो, हे पटवले. नंतर त्याच मित्राच्या मदतीने त्यांनी ती मेलेली मेंढी आणि विषारी गवत, विषाची तीव्रता तपासण्यासाठी घरी नेले. सूक्ष्म निरीक्षण, परीक्षण आणि सहसंबंध जोडण्याच्या वृत्तीमुळे त्यांची आवड हळूहळू ज्ञानात बदलू लागली. गुरूगृही जाऊन त्यांनी आयुर्वेदाचा रीतसर अभ्यास सुरू केला.

वयम्

पाण्यावर झगमग

डॉ. उज्ज्वला दळवी | 28 Feb 2021

प्लँक्टन (Phytoplanktons = भटक्या वनस्पती) समुद्रात वरच्यावर तरंगत असतात. काजव्यांमध्ये असतं तसंच ल्युसिफेरीन नावाचं जैविक प्रकाश (Bioluminescence) देणारं रसायन त्या प्लँक्टनमध्ये असतं. लाटा हलल्या, मासे सळसळले, जहाजं, बोटी पाणी कापत गेल्या की, प्लँक्टनना धक्का लागतो. धक्का देणाऱ्या त्या शत्रूला पळवून लावायला ते रसायन प्रकाशित होतं.

वयम्

पर्यावरणाचा सच्चा दोस्त

'वयम्' प्रतिनिधी | 26 Feb 2021

सोहम नववीत असताना त्याने ‘लोकसत्ता’त स्वीडनच्या ग्रेटा थुनबई (सगळेजण तिचे नाव थुनबर्ग असे लिहितात, पण त्याचा स्वीडिश उच्चार आहे- थुनबई) बद्दल वाचले. तिच्या ‘Fridays for Future’ या मोहिमेची ओळख झाली. तेव्हा सोहमने ठरवले की, आपणही या मोहिमेत सहभागी व्हायचं! आता तो Fridays for future- Indiaच्या ४० जणांच्या Research and Study team मध्ये आहे