वयम्

वयम्

निसर्गातले कुंभकर्ण

मकरंद जोशी | 15 Oct 2021

हिवाळ्यातल्या या दीर्घ झोपेला ‘शीत-निद्रा’ म्हणजे ‘हायबरनेशन’ असे म्हणतात

वयम्

स्मार्ट नेटिझन भाग ७- ऑनलाइन खरेदी करण्यापूर्वी थोडं थांबा

उन्मेष जोशी | 30 Sep 2021

जेव्हा शॉपिंग करायचे तेव्हा आणि तेवढ्यापुरताच या माध्यमाचा वापर करावा व इतर वेळी अशा साइट्स बंद करून ठेवाव्यात, जेणेकरून मोबाइलवर इतर काही करताना तुम्ही चाळा म्हणून शॉपिंग साइटवर जाऊ नये. ऑनलाइन पैसे लंपास करणाऱ्या चोरांचा शोधही घेणं फार कठीण असतं! त्यामुळे आपण खबरदारी घेणं फारच आवश्यक आहे हं.

वयम्

असे का होते?- धाप का लागते?

डॉ. उज्ज्वला दळवी | 27 Sep 2021

सवय नसताना चार मजले पळत चढल्यावर, ‘ब्रेथलेस’सारखं गाणं म्हणताना किंवा विरळ हवेच्या उंच ठिकाणावर चढून गेल्यावर धडधाकट माणसालाही प्राणवायू कमी पडतो. त्या धावपळीसाठी काही रासायनिक जुगाड करून प्राणवायूची उसनवारी करावी लागते. तरी कार्बन-डाय-ऑक्साइडचं रक्तातलं प्रमाण चढतं. ते उतरवायला श्वासाची गती वाढते. धावपळ संपल्यावरही काही काळ ते प्राणवायूचं कर्ज फेडणं चालू राहतं. तोपर्यंत मेंदू छातीच्या स्नायूंना फारच पिटाळतो. सुपरवायझर्स आरडाओरडा करतात. काहीतरी बिनसल्याची जाणीव होतच राहाते. तीच धाप!

वयम्

माझे किशोरवय- कौशल इनामदार

अंजली कुलकर्णी- शेवडे | 24 Sep 2021

माझ्या आयुष्यात आलेल्या या सगळ्या मंडळींमुळे माझ्या आयुष्यातल्या कुठल्या ना कुठल्या दरवाजाची कडी निश्चितच उघडली गेली. चांगल्या लोकांचा सहवास, चांगलं काय आहे ते कळणं हे खूप महत्त्वाचं ठरतं. मला वाटतं की चांगल्या लोकांच्या सहवासामुळे आणि वेगवेगळ्या अनुभवांमुळे माझं किशोरवय खूपच समृद्ध झालं!

वयम्

गोडी काडी

राजीव तांबे | 15 Sep 2021

‘युक्तीतली शक्ती ओळखण्यासाठी शक्ती वापरा’ ही अथेन्स प्रांतातील ग्रीक म्हण लक्षात ठेव.”

वयम्

मोहक शिकारी

मकरंद जोशी | 12 Sep 2021

सर्वसाधारणपणे जिथल्या मातीत पुरेशी पोषणमूल्ये नसतात, आम्लाचे प्रमाण जास्त असते आणि पाणथळ भाग असतो, तिथे वाढताना दिसतात. कीटकांना मारून त्यांच्यातील नायट्रोजन मिळवत असल्याने या वनस्पती अशा परिसरात सहज वाढू शकतात. एकिकडे मानवी अतिक्रमण, अधिवासाची हानी यामुळे कीटकभक्षी वनस्पती धोक्यात आलेल्या असतानाच दुसरीकडे त्यातील काही जाती मात्र ‘टिश्शू कल्चर’ तंत्रज्ञानामुळे हौशी लोकांना आपल्या बागेत लावायला सहज मिळताना दिसतात. विशेषतः परदेशातील ‘व्हिनस ट्रॅप’ ही कीटकभक्षी वनस्पती अशा प्रकारे नर्सरींमध्ये विक्रीला उपलब्ध असते.

वयम्

चंद्र इतका लाडका का?

प्रतिभा गोपुजकर | 09 Sep 2021

चंद्राच्या आईबाबांनी ही गोष्ट ऐकली तेव्हा त्यांना खूप आनंद झाला. “तू तुझा कठोर स्वभाव सोडून सौम्य झालास. सज्जनांकडून तुला नेहमी आदर, प्रेम मिळेल. महिन्यातून एकदा तुझे पूर्ण मुखकमल सर्वांना दिसेल. त्या दिवशी तर सर्वजण तुझे खूप कौतुक करतील.” तिरप जिह्यामधल्या वांचो समाजाची श्रद्धा आहे की, पृथ्वीवरच्या सर्व प्राणिमात्रांना चंद्राचं कौतुक वाटण्याचं कारण याच गोष्टीत आहे!

वयम्

गिंको

डॉ. निर्मोही फडके | 06 Sep 2021

काही वर्षांनी हिरोशिमा शहरात पुन्हा त्याच जागेवर शैक्षणिक संस्थेची नवी इमारत बांधायचं ठरलं. ती बांधताना या गिंकोच्या जळलेल्या, भल्यामोठ्या खोडाला बाजूला करावं लागणार होतं. पण तो साक्षीदार होता, माणसाच्या त्या काळ्या इतिहासाचा. म्हणून त्याला जपायचंही होतं. म्हणून मग ते गिंकोचं खोड काळजीपूर्वक बाजूला करून ठेवलं गेलं. त्या परिसरात त्या गिंकोचे असे आणखी पाच साथीदार होते, जे अणुबॉम्ब स्फोटात जळूनही तसेच उभे होते. त्यांनाही जपून ठेवलं गेलं.

वयम्

ताप का येतो?

डॉ. उज्ज्वला दळवी | 30 Aug 2021

जंतू किंवा विष बाहेरून शरीरात आलं, किंवा आजारामुळे शरीरातच घातक रसायनं तयार झाली की, ती लढाऊ पेशींना समजतात. रणशिंग फुंकलं जातं. शरीरभर रासायनिक दवंडी पिटली जाते. त्यातलीच काही रसायनं थेट तापमानकेंद्राला वर्दी देतात आणि तिथल्या थर्मोस्टॅटचं सेटिंग बदलून वर सरकवतात. तापमान वाढवायचे हुकूम केंद्राकडून शरीरभर पोचतात. उष्णता राखून ठेवायला त्वचेचा रक्तपुरवठा कमी होतो. त्यासोबतच स्नायू वेगाने आकुंचन-प्रसरण पावतात. म्हणजेच हुडहुडी भरते. स्नायूंच्या त्या कामामुळे नवी उष्णता तयार होते. ताप चढतो.

वयम्

जिराफाची मान

राजीव तांबे | 27 Aug 2021

‘ताठ मानेनं जगण्यासाठी ‘मानेची उंची’ निमित्तमात्र’ ही अथेन्स प्रांतातील ग्रीक म्हण लक्षात ठेवा.

वयम्

निसर्ग नवल : भाषा ज्याची त्याची...

मकरंद जोशी | 24 Aug 2021

माणसाने आपल्या तोंडातून निघणाऱ्या ध्वनींना आकार दिला आणि त्यातून भाषा आकाराला आली; मात्र या आवाजी भाषेवर न थांबता करपल्लवी, नेत्रपल्लवी अशा खाणाखुणांनी, हावभावांनी बोलायच्या भाषाही त्याने तयार केल्या. ह्या अशा ‘बहुमाध्यमी’ भाषा निसर्गातल्या अनेक प्राण्यांना येतात.

वयम्

स्मार्ट नेटिझन भाग ६- एन्जॉय ‘JOMO’!

उन्मेष जोशी | 21 Aug 2021

आयुष्यात ‘JOMO’ (Joy of missing out) म्हणजे काही गोष्टी राहून जाणंसुद्धा चांगलं असतं. उगाच घाई कशाला करायची की, हे मला आत्ता मिळालं पाहिजे! राहून गेलेल्या गोष्टींचा नंतर कधीतरी आनंद घेणं छान असतं. ‘सगळं मी केलंय आणि आता मला करण्यासारखं काहीच नाही’ यातला जो कंटाळा असतो ना, त्यापेक्षा ‘मी काही गोष्टी नाही केल्या किंवा मी त्या मुद्धाम टाळल्या आहेत आणि पुढे जाऊन मी त्या कधीतरी करेन’ यातला आनंद मोठा असतो.

वयम्

आकाशातली रंगपंचमी

डॉ. बाळ फोंडके | 18 Aug 2021

सूर्याचा प्रकाशही त्याच रंगांचा असतो. त्यावेळी सूर्य पृथ्वीला समांतर वातावरणातून येत असतो. त्यामुळं त्याच्या प्रकाशातले काही रंग दुसरीकडेच विखुरले जातात. आणि तुमच्यापर्यंत पोचतात ते तांबडा, नारिंगी , पिवळा वगैरे रंग. तेच मी परावर्तित करतो आणि रंगपंचमीच खेळतो. आणि आता श्रावण येईल. ‘क्षणात येते सरसर शिरवे क्षणात फिरुनी ऊन पडे’ असा माहोल तयार होतो. त्यावेळी मग आकाशातच विहरत राहिलेल्या माझ्या पाण्याच्या थेंबांमधून ते किरण जातात आणि ‘गोफ दुहेरी विणलासे’ असं इंद्रधनुष्य दिमाखात दिसायला लागतं. त्याचीच छटा मग माझ्यावरही पडते आणि मीही त्या सात रंगांमध्ये डुंबून जातो.

वयम्

स्व-तंत्र आणि बोध (शब्दांच्या जन्मकथा)

मंजिरी हसबनीस | 15 Aug 2021

स्वातंत्र्यासाठी बलिदान करणाऱ्या हजारो स्वातंत्र्यसैनिकांनी हे अमूल्य दान तुमच्या-आमच्या पदरात टाकलं आहे. त्या स्वातंत्र्याचा उत्सव आपण १५ ऑगस्ट या आपल्या स्वातंत्र्यदिनी साजरा करतो. स्व + तंत्र म्हणजे स्वेच्छेनुसार वागण्याची मुभा असणारा, स्वत:च्या तंत्राने म्हणजे विचाराने कृती करू शकणारा. या आपल्या स्वातंत्र्यदिनाला आपण आपला तिरंगा आकाशात फडकावतो आणि आपल्या रोमारोमांत भिनलेल्या भारतीयत्वाला सलामी देतो. या आपल्या तिरंग्याची प्रतिकृती पिंगली वेंकय्या या कलाकाराने तयार केली. पण त्यावेळी अशोकचक्राच्या जागी चरख्याचं चित्र होतं. १९२१ साली राष्ट्रीय काँग्रेससाठी या ध्वजाची निवड महात्मा गांधींच्या नेतृत्वाखाली करण्यात आली. स्वातंत्र्यप्राप्तीनंतर याच ध्वजाला स्वतंत्र भारताचा ध्वज म्हणून मान्यता देण्यात आली.

वयम्

सापांना ‘अभय’ देणारा मित्र..

अंजली कुलकर्णी- शेवडे | 13 Aug 2021

सापांना गंधज्ञान नसतं, त्यांना ऐकूसुद्धा येत नाही, मग गारुड्याने पुंगी वाजवली की साप कसा डोलतो हा एकदम ‘नागपंचमी स्पेशल प्रश्न’ माझ्या मनात होताच. अभयकाकांनी आमच्या गप्पा संपता संपता सांगितलं की, गारुडी त्यांच्या त्या पुंगीला एखादा गडद रंगाचा गोंडा किंवा कापडाचा तुकडा वगैरे बांधतात. साप त्या रंगाकडे बघून डोलतो!

वयम्

श्रावण साखळी

दुर्गा भागवत | 10 Aug 2021

शिंपलीसारखे रुपेरी सूर्यबिंब – त्याला सूर्याचे बिंब केवळ वाटोळ्या आकारावरूनच म्हणायचे. किरणांचा पसारा नाही. ते सुवर्णजाल नाही. काही नाही. तरी पण थिजल्यासारखी होऊन मंद झालेली, ढगातच विरलेली ती किरणे या श्रावणातल्या सूर्याला अपूर्व शोभा देत होती.

वयम्

चैतन्यसखा श्रावण

वर्षा गजेंद्रगडकर | 09 Aug 2021

हे सण हा माणसाला सृष्टीशी जोडणारा दुवा आहे. सृष्टीतल्या बदलांचं प्रतिबिंब सण-उत्सवांमध्ये उमटत असतं. फक्त ते पाहण्यासाठी आतले डोळे उघडून भवतालाकडे पाहायला हवं. तरच आपली ओंजळ कायम निखळ आनंदानं भरलेली राहील.

वयम्

माझे किशोरवय- संदीप खरे

अंजली कुलकर्णी- शेवडे | 08 Aug 2021

आपल्या आजूबाजूचं वातावरण समृद्ध असेल तर आपल्याला त्याचा निश्चितच उपयोग होतो. सिनेमे, नाटकं, आजूबाजूच्या गोष्टी हे सगळं अनुभवविश्व आपल्याला समृद्ध करत असतं. आपल्यामध्ये आणि आपल्या आवडीनिवडींमध्येही प्रत्येक टप्प्यावर बदल होत असतात. तुम्हा मुलांनाही मी हे आवर्जून सांगेन की, मीडियाच्या क्षेत्रात झगमगाट खूप आहे, पण त्यातून पोषक, तुम्हांला समृद्ध करणारं काही मिळेल, याची खात्री नाही.

वयम्

कारखान्यात ऑक्सिजन कसा तयार करतात? ( भाग- २ )

डॉ. मानसी राजाध्यक्ष | 05 Aug 2021

पृथ्वीच्या सभोवती मुबलक प्रमाणात हवा आहे, त्यात ऑक्सिजनही बऱ्याच प्रमाणात आहे. तेव्हा हाच ऑक्सिजन वेगळा करून सिलेंडरमध्ये भरून, काही जीवनोपयोगी कामांसाठी वापरता येतो. फक्त या सगळ्या अतिशय नाजूक आणि जिकिरीच्या तंत्रज्ञानामुळे, तसा त्याला खर्चही येतो. तेव्हा हवा विनामूल्य उपलब्ध असली तरी, ऑक्सिजन सिलेंडरला मात्र किंमत पडते.

वयम्

कुठून येतात हे?

प्रा. सुहास बारटक्के | 02 Aug 2021

‘हायबरनेशन’ म्हणजे हिवाळ्यातली दीर्घ निद्रा किंवा हिवाळी झोप. अगदी फुलपाखरांपासून ते वटवाघूळ, पाकोळ्यांसारखे काही पक्षी आणि बेडकासारखे काही उभयचर प्राणी, तर बर्फात राहणारे काही प्राणीसुद्धा ही हिवाळी झोप घेऊन स्वत:चा कडक थंडीपासून, हिवाळ्यापासून बचाव करतात आणि जेव्हा वातावरण त्यांना अनुकूल होतं, तेव्हा पुन्हा जागृत होतात. काही पक्षी-प्राणी ऋतू बदलला की स्थलांतर करतात.

वयम्

केस का गळतात?

डॉ. उज्ज्वला दळवी | 30 Jul 2021

सकस आहाराचा अभाव, थायरॉइडसारख्या हॉर्मोनची गडबड, मोठा आजार किंवा मानसिक ताणतणाव, केसांना तापवून कुरळे किंवा सरळ करणं, कॅन्सरची, रक्तदाबाची, संधिवाताची औषधं यांच्यातल्या कशानेही मातृपेशींना थकवा येतो. त्यांची विश्रांती संपतच नाही. नवे केस बनत नाहीत. जुने मात्र गळत राहतात. साधारण तीन महिन्यांत केसांचा विरळपणा जाणवायला लागतो. योग्य इलाजाने केसगळतीचं कारण दूर झालं की, त्यानंतर २ ते ६ महिन्यांत मातृपेशींचा थकवा जातो. केसांची वाढ पूर्वीसारखी होते. तशी झाली नाही तर वेगळे इलाज करावे लागतात.

वयम्

निसर्गातले नकलाकार

मकरंद जोशी | 27 Jul 2021

आता फुलपाखराने म्हणजे एका कीटकाने झाडाच्या वाळक्या पानाची नक्कल केल्यावर वनस्पतींच्या जगातले भिडू थोडेच मागे राहतील. वनस्पती आणि कीटक यांच्यातलं नातं त्यांच्या निर्मितीपासून चालत आलेलं आहे. फुलं येणाऱ्या वनस्पती या पृथ्वीवर उदयाला आल्या, तेव्हाच कीटकही अवतरले.

वयम्

गुप्त संदेश

राजीव तांबे | 23 Jul 2021

तुमच्या वाटीत पांढरी शाई नव्हती तर ते दूध होतं. हो की नाही?” “शाबास अन्वू. काडी दुधात बुडवून कागदावर मजकूर लिहायचा. तो वाळू द्यायचा. मग तो जवळजवळ दिसेनासा होईल, हे तू पाहिलंच आहेस. आता कागदाला खालून उष्णता दिल्याने दुधामधील सेंद्रिय पदार्थ जळतात. सेंद्रिय पदार्थांचे रेणू बाष्पाच्या रूपाने निघून जातात आणि कार्बन शिल्लक राहतो.

वयम्

स्कूल बस

डॉ. वैशाली वाडगावकर | 20 Jul 2021

कधीही नियम न तोडणारा हा माणूस आज एवढी अजिजी का करतोय, हे पोलीसदादांनी मनोमन जाणलं. ते स्वतःच्या मोटरसायकलवरून जग्गूदादांना बसपाशी घेऊन आले. तानी त्यांची वाटच बघत होती. तानीला आता काही काळ एकटीला तिथे शांत राहावं लागणार, म्हणून तिला समजावण्याचा प्रयत्न करत राहिले- “पुढचे किती दिवस कोण जाणे, पण आपली रोजची भेट होणं शक्य नाही. तानी, तू घाबरू नकोस. बाहेर पडायची परवानगी मिळताच मी येईन तुला भेटायला.

वयम्

ऑक्सिजन कमी का पडतो? (भाग- १)

डॉ. मानसी राजाध्यक्ष | 16 Jul 2021

जेव्हा काही कारणाने फुप्फुसातले काही ‘अल्विओलि’ बंद होतात, त्यांची वायू देवाणघेवाण करण्याची क्षमता काही कारणाने संपते तेव्हा मात्र, साहजिकच शरीराला आवश्यक तेवढा ऑक्सिजन म्हणजेच प्राणवायू उपलब्ध होत नाही. परिणामी, प्राण जातोय असं वाटायला लागतं, श्वास घ्यायला त्रास होतो, बैचेनी येते, ऊर्जा कमी पडते. अशा वेळी ‘ऑक्सिजन सिलेंडर’ची नळी पेशंटच्या नाकाला जोडतात. ऑक्सिजन सिलेंडरमध्ये २१ टक्के ऑक्सिजन असणारी साधी हवा नसून, शुद्ध म्हणजे ९५ ते ९९ टक्के ऑक्सिजनच असतो. साहजिकच फुप्फुसातले जे काही ‘अल्विओलि’ कार्यरत असतील, त्यांच्यापर्यंत जास्त प्रमाणातील ऑक्सिजन पोहोचतो, जिथून तो रक्तातील आवश्यक त्या सर्व पेशींना पुरेशा प्रमाणात मिळतो आणि पेशंटला परत ऊर्जा-निर्मिती करायला मदत होते.

वयम्

चंद्राला गिरक्या घातलेला वीर

शुभदा चौकर | 13 Jul 2021

एक तर, या मोहिमेत कायम आमच्या तिघांची टीम होती. कोणीच पहिला, दुसरा, तिसरा असं नव्हतं. म्हणजे इतकं की, चंद्रभूमीवर जो फलक ठेवला गेला, त्या स्टीलच्या फलकावर लिहिलं होतं- “Here men from the Planet Earth first set foot upon the Moon in July 1969. We came in Peace for all Mankind.” त्याखाली आम्हा तिघांच्या सह्या होत्या. म्हणजे माझे पाय लागले नाहीत, तरी मी होतोच की त्यात!

वयम्

अद्भुत अंटार्क्टिका भाग २

डॉ. मधुबाला चिंचाळकर | 11 Jul 2021

एक गमतीदार गोष्ट म्हणजे, येथे आकाशात सूर्य, चंद्र, ग्रह, तारे क्षितिजाला समांतर फिरताना दिसतात. पूर्वेला सूर्य उगवणे, मध्यान्हीला डोक्यावर येणे आणि संध्याकाळी तो पश्चिमेला मावळणे वगैरे आपल्याला इकडे नेहमी अनुभवास येणारा काही प्रकारच नाही. मग अंटार्क्टिकामध्ये दिवस-रात्र असते का ? अशीच रंजक माहिती सांगणारा हा अद्भुत अंटार्क्टिका भाग २ आहे.