‘उपमा’ हा मूळचा दाक्षिणात्य खाद्यपदार्थ आज महाराष्ट्रीय वाटावा इतका आपल्या स्वयंपाकघरात शिजवला जातो. पण गमंत म्हणजे हा शब्द आपण वेगवेगळ्या मराठी शब्दकोशांत शोधायला लागलो की आपल्याला या शब्दाचे जे अर्थ मिळतात, ते प्रेमातल्या उपम्याचे म्हणजेच तुलना या अर्थाशी संबंधित उपम्याचे. कृ. पां. कुलकर्णी यांच्या ‘व्युत्पत्तिकोशा’त उपमा हा खाद्यपदार्थ सापडतो, पण तोही नंतरच्या आवृत्तींतील पुरवणीमध्ये. हा शोध पुढे चालू ठेवून गमतीने असंही म्हणता येईल की, मराठी माणसाला पोटोबापेक्षा तुलना करायला, दुसऱ्याची मापं काढायला अधिक आवडत असावं!

————————————————————

‘प्रेमाला उपमा नाही कारण उपम्याला रवा नाही. रव्याला गहू नाही, गव्हाला पाणी नाही, पाण्याला पंप नाही, पंपाला पैसे नाहीत, पैशाला नोकरी नाही’ अशी साखळी गुंफत पुढं जाणारं आणि पुन्हा प्रेमापर्यंत येऊन वर्तुळ पूर्ण करणारं हे गाणं तुम्ही शाळेच्या किंवा कॉलेजच्या पिकनिकला किंवा एखाद्या रिकाम्या तासाला म्हटलं असण्याची शक्यता आहे. आणि म्हटलं नसलं तरी ऐकलं तर नक्कीच असेल. या गाण्यात धमाल आली आहे ती ‘उपमा’ या शब्दामुळे. मराठीत ‘उपमा’ हा शब्द दोन भिन्न अर्थाने वापरला जातो. एकाचा अर्थ आहे तुलना तर दुसरा आहे खाद्यपदार्थ; पण हा फरक इतकाच नाही, तर हे दोन्ही ‘उपमा’ दोन भिन्न भाषाकुळातील आहेत.

हेही वाचलंत का?

शब्दांच्या पाऊलखुणा – हिरवेपणाची हरितालिका! (भाग पंधरा)

शब्दांच्या पाऊलखुणा – गणपती गेलो पाण्या… (भाग – चौदा)

तुलना दर्शवणारा ‘उपमा’ शब्द संस्कृत भाषेतील म्हणजे आर्यभारतीय भाषा कुळातील आहे. उपम, उपमि अशीही त्याची रूपे आहेत. यातील ‘उप’ हे संस्कृतमधील उपसर्ग आहे. भाषेत शब्द तयार करण्याच्या ज्या विविध पद्धती आहेत, त्यामध्ये शब्दाच्या आधी उपसर्ग लावून शब्द करण्याची एक पद्धत आहे. उदाः उपकार, उपवास, उपजीविका, उपभेद, उपक्रम इ. शब्द हे ‘उप’ हा उपसर्ग लावून तयार झाले आहेत. एव्हाना तुमच्या लक्षात आलं असेल की, खुद्द ‘उपसर्ग’ हा शब्दही ‘उप’ उपसर्ग लावूनच तयार झाला आहे.  तर ‘उपमा’ शब्द असा उपसर्ग लावून तयार झालेला