शब्दांच्या पाऊलखुणा - ज्यासाठी लुगडे ते उघडे (भाग ४४) - साधना गोरे - बहुविध.कॉम - निवडक, उत्तम, आशयघन व संपादित मजकुर चोखंदळ वाचकांसाठी

शब्दांच्या पाऊलखुणा - ज्यासाठी लुगडे ते उघडे (भाग ४४)

मराठी प्रथम साधना गोरे 2022-06-05 22:17:01

‘लुगडे’ शब्दाची व्युत्पत्ती जेवढी मजेशीर आहे, तितकीच गोंधळात टाकणारीही आहे. ‘लुगडे’ या शब्दाचे विविध भाषांमधून - फाटलेले - फडके - चिंध्या - वापरण्याचा कपडा - असे अर्थ निघणे स्वाभाविक आहे. मराठीमध्ये मात्र हा सामान्य अर्थ जाऊन ‘लुगडे’ या शब्दाला ‘स्त्रियांचे नेसणे’ असा मर्यादित अर्थ कसा प्राप्त झाला, असा प्रश्न निर्माण होतो. – साधना गोरे यांचा ‘लुगडे’ शब्दाची व्युत्पत्ती सांगणारा लेख -

साडी-चोळी हा स्त्रीचा पारंपरिक पोशाख तर आहेच, शिवाय या शब्दांना माहेर, माया, आपुलकी यांचाही स्पर्श आहे. काळाप्रमाणे स्त्रियांच्या या पोशाखात कित्येक बदल झाले आहेत आणि पुढेही होतील. स्त्रीचा साडी हा पेहराव जितका पारंपरिक आहे तितकाच आधुनिकही. काळानुसार साडीची केवळ रूपेच बदलली असे नाही, तर त्याचे शब्दरूपही तितकेच विविधांगी असलेले दिसते.

साधारणपणे मराठीत नऊवारीला लुगडे आणि सहावारी किंवा पाचवारीला साडी म्हणण्याची पद्धत आहे. त्यातही नऊवारीचा पोत, वीण, पदरावरील नक्षी यांप्रमाणे लुगडे आणि पातळ असाही भेद केला जातो. तर सहावारी/पाचवारीलाही ग्रामीण भागात पातळ म्हणण्याची पद्धत आहे. पैकी ‘लुगडे’ शब्दाची व्युत्पत्ती जेवढी मजेशीर आहे, तितकीच गोंधळात टाकणारीही आहे. तलम कापड, रेशमी वस्त्र या अर्थाने संस्कृतमध्ये ‘दुकूलम्’ शब्द आहे. दुगूल - दुगुल्ल - डगूलम् - लुगुड या क्रमाने लुगडे शब्द मराठीत आला, असं कृ. पां. कुलकर्णींनी ‘व्युत्पत्तिकोशा’त म्हटलं आहे. तर दुसरीकडे कुलकर्णी चिंधी या अर्थाच्या संस्कृतमधील ‘लत्ती’ शब्दाचाही संदर्भ देतात. याचे कारण विविध भारतीय भाषांमध्ये ‘लुगडे’ शब्दाच्या अर्थरूपांमध्ये आणि ध्वनिरूपांमध्ये जे साम्यभेद आढळते, त्यात आहे.
 ...

हा लेख पूर्ण वाचायचा आहे? सोपं आहे. एकतर * सभासदत्व !*' घ्या किंवा आपण विद्यमान सभासद असाल तर कृपया लॉगिन करा .

शब्द व्युत्पत्ती , शब्दव्यवहार , साधना गोरे , मराठी अभ्यास केंद्र

प्रतिक्रिया

अनुराधा मोहनी
3 वर्षांपूर्वी

मपातळ हा शब्द पाचवारी गोल साडीलाही वापरतात. पंचवीसेक वर्षांपूर्वीपर्यंत वापरात होता. मालतीबाईंच्या क ... अधिक पहा
मपातळ हा शब्द पाचवारी गोल साडीलाही वापरतात. पंचवीसेक वर्षांपूर्वीपर्यंत वापरात होता. मालतीबाईंच्या कळ्यांचे निःश्वास मध्येही असा काही उल्लेख आल्याचे आठवते. नऊवारी हे एक विकसित प्रकारचे नेसण आहे. एवढे लांब व गुंतागुंतीचे नेसण भारताच्या अन्य कोणत्याही भागात नाही. त्यामुळे ह्याबद्दल एक आकर्षण व कुतूहल नेहमीच दिसून येते. ऐंशीच्या दशकात माझी आजी कलकत्त्याला माझ्याकडे आली होती, तेव्हा रस्त्याने जाताना बायका तिच्याजवळ येऊन निरखून बघायच्या व "की रोकोम शाडी पोडेछे?" म्हणून विचारायच्या. तू म्हणतेस त्याप्रमाणे मुंबईत गुजरात्यांनी तर त्याची टर उडवली असेलच. 'म्हणे मुंबई तुमची - भांडी घासा आमची' असेही त्यांनीच म्हटले ना? त्यामुळे मराठी- गुजराती ह्यांच्यामधील हा व्यवहार तसा जुनाच आहे. मामा वरेरकराच्या 'धावता धोटा' मधील एक प्रसंग मला आठवतो. एक गुजराती तरुणी एका मराठी तरुणीशी बोलत असते. "मला एक कळत नाही, तुम्ही मराठी मुली एवढी लांबलचक साडी का बरे नेसता? सहा वारांमध्ये नाही का अंग झाकलं जात?" हंसा. "अंग झाकलं जातं, पण अब्रू झाकली जात नाही. अंगरक्षणासाठी पठाण वा पहलवान ठेवण्याची ऐपत नसणाऱ्या आम्ही मराठी मुलींना परपुरुषाने आमची छेड काढल्यास त्याच्याशी दोन हात करण्यासाठी, त्याच्या छाताडावर उभे राहण्यासाठी असा घट्ट कासोटा बांधावा लागतो." बिजली. एक मात्र खरे की पोटऱ्या न दाखवता अत्यंत ग्रेसफुल पद्धतीने नऊवारी नेसलेल्या अनेक महिला मी खेड्या- शहरात पाहिल्या आहेत. आणि दोन पाय मोकळे असणे व कामाच्या वेळी वस्त्र वर खोचून घेता येणे ह्या दोन्ही सोयी फक्त नऊवारी लुगड्यातच आहेत. त्या गोल साडीतही नाहीत व सलवारीतही नाहीत. घोड्यावर किंवा अन्य वाहनावर बसायलाही नऊवारी सोयीची आहे. महाराष्ट्रातील जिजाबाई, ताराबाई ह्या स्त्रिया नऊवारी नेसून प्रत्यक्ष लढाईत सामील झाल्या आहेत. हे बळ गोलसाडीत नाही. ... कमी पहा
अनुराधा मोहनी
3 वर्षांपूर्वी

मपातळ हा शब्द पाचवारी गोल साडीलाही वापरतात. पंचवीसेक वर्षांपूर्वीपर्यंत वापरात होता. मालतीबाईंच्या क ... अधिक पहा
मपातळ हा शब्द पाचवारी गोल साडीलाही वापरतात. पंचवीसेक वर्षांपूर्वीपर्यंत वापरात होता. मालतीबाईंच्या कळ्यांचे निःश्वास मध्येही असा काही उल्लेख आल्याचे आठवते. नऊवारी हे एक विकसित प्रकारचे नेसण आहे. एवढे लांब व गुंतागुंतीचे नेसण भारताच्या अन्य कोणत्याही भागात नाही. त्यामुळे ह्याबद्दल एक आकर्षण व कुतूहल नेहमीच दिसून येते. ऐंशीच्या दशकात माझी आजी कलकत्त्याला माझ्याकडे आली होती, तेव्हा रस्त्याने जाताना बायका तिच्याजवळ येऊन निरखून बघायच्या व "की रोकोम शाडी पोडेछे?" म्हणून विचारायच्या. तू म्हणतेस त्याप्रमाणे मुंबईत गुजरात्यांनी तर त्याची टर उडवली असेलच. 'म्हणे मुंबई तुमची - भांडी घासा आमची' असेही त्यांनीच म्हटले ना? त्यामुळे मराठी- गुजराती ह्यांच्यामधील हा व्यवहार तसा जुनाच आहे. मामा वरेरकराच्या 'धावता धोटा' मधील एक प्रसंग मला आठवतो. एक गुजराती तरुणी एका मराठी तरुणीशी बोलत असते. "मला एक कळत नाही, तुम्ही मराठी मुली एवढी लांबलचक साडी का बरे नेसता? सहा वारांमध्ये नाही का अंग झाकलं जात?" हंसा. "अंग झाकलं जातं, पण अब्रू झाकली जात नाही. अंगरक्षणासाठी पठाण वा पहलवान ठेवण्याची ऐपत नसणाऱ्या आम्ही मराठी मुलींना परपुरुषाने आमची छेड काढल्यास त्याच्याशी दोन हात करण्यासाठी, त्याच्या छाताडावर उभे राहण्यासाठी असा घट्ट कासोटा बांधावा लागतो." बिजली. एक मात्र खरे की पोटऱ्या न दाखवता अत्यंत ग्रेसफुल पद्धतीने नऊवारी नेसलेल्या अनेक महिला मी खेड्या- शहरात पाहिल्या आहेत. आणि दोन पाय मोकळे असणे व कामाच्या वेळी वस्त्र वर खोचून घेता येणे ह्या दोन्ही सोयी फक्त नऊवारी लुगड्यातच आहेत. त्या गोल साडीतही नाहीत व सलवारीतही नाहीत. घोड्यावर किंवा अन्य वाहनावर बसायलाही नऊवारी सोयीची आहे. महाराष्ट्रातील जिजाबाई, ताराबाई ह्या स्त्रिया नऊवारी नेसून प्रत्यक्ष लढाईत सामील झाल्या आहेत. हे बळ गोलसाडीत नाही. ... कमी पहा
अनुराधा मोहनी
3 वर्षांपूर्वी

मपातळ हा शब्द पाचवारी गोल साडीलाही वापरतात. पंचवीसेक वर्षांपूर्वीपर्यंत वापरात होता. मालतीबाईंच्या क ... अधिक पहा
मपातळ हा शब्द पाचवारी गोल साडीलाही वापरतात. पंचवीसेक वर्षांपूर्वीपर्यंत वापरात होता. मालतीबाईंच्या कळ्यांचे निःश्वास मध्येही असा काही उल्लेख आल्याचे आठवते. नऊवारी हे एक विकसित प्रकारचे नेसण आहे. एवढे लांब व गुंतागुंतीचे नेसण भारताच्या अन्य कोणत्याही भागात नाही. त्यामुळे ह्याबद्दल एक आकर्षण व कुतूहल नेहमीच दिसून येते. ऐंशीच्या दशकात माझी आजी कलकत्त्याला माझ्याकडे आली होती, तेव्हा रस्त्याने जाताना बायका तिच्याजवळ येऊन निरखून बघायच्या व "की रोकोम शाडी पोडेछे?" म्हणून विचारायच्या. तू म्हणतेस त्याप्रमाणे मुंबईत गुजरात्यांनी तर त्याची टर उडवली असेलच. 'म्हणे मुंबई तुमची - भांडी घासा आमची' असेही त्यांनीच म्हटले ना? त्यामुळे मराठी- गुजराती ह्यांच्यामधील हा व्यवहार तसा जुनाच आहे. मामा वरेरकराच्या 'धावता धोटा' मधील एक प्रसंग मला आठवतो. एक गुजराती तरुणी एका मराठी तरुणीशी बोलत असते. "मला एक कळत नाही, तुम्ही मराठी मुली एवढी लांबलचक साडी का बरे नेसता? सहा वारांमध्ये नाही का अंग झाकलं जात?" हंसा. "अंग झाकलं जातं, पण अब्रू झाकली जात नाही. अंगरक्षणासाठी पठाण वा पहलवान ठेवण्याची ऐपत नसणाऱ्या आम्ही मराठी मुलींना परपुरुषाने आमची छेड काढल्यास त्याच्याशी दोन हात करण्यासाठी, त्याच्या छाताडावर उभे राहण्यासाठी असा घट्ट कासोटा बांधावा लागतो." बिजली. एक मात्र खरे की पोटऱ्या न दाखवता अत्यंत ग्रेसफुल पद्धतीने नऊवारी नेसलेल्या अनेक महिला मी खेड्या- शहरात पाहिल्या आहेत. आणि दोन पाय मोकळे असणे व कामाच्या वेळी वस्त्र वर खोचून घेता येणे ह्या दोन्ही सोयी फक्त नऊवारी लुगड्यातच आहेत. त्या गोल साडीतही नाहीत व सलवारीतही नाहीत. घोड्यावर किंवा अन्य वाहनावर बसायलाही नऊवारी सोयीची आहे. महाराष्ट्रातील जिजाबाई, ताराबाई ह्या स्त्रिया नऊवारी नेसून प्रत्यक्ष लढाईत सामील झाल्या आहेत. हे बळ गोलसाडीत नाही. ... कमी पहा
अनुराधा मोहनी
3 वर्षांपूर्वी

मपातळ हा शब्द पाचवारी गोल साडीलाही वापरतात. पंचवीसेक वर्षांपूर्वीपर्यंत वापरात होता. मालतीबाईंच्या क ... अधिक पहा
मपातळ हा शब्द पाचवारी गोल साडीलाही वापरतात. पंचवीसेक वर्षांपूर्वीपर्यंत वापरात होता. मालतीबाईंच्या कळ्यांचे निःश्वास मध्येही असा काही उल्लेख आल्याचे आठवते. नऊवारी हे एक विकसित प्रकारचे नेसण आहे. एवढे लांब व गुंतागुंतीचे नेसण भारताच्या अन्य कोणत्याही भागात नाही. त्यामुळे ह्याबद्दल एक आकर्षण व कुतूहल नेहमीच दिसून येते. ऐंशीच्या दशकात माझी आजी कलकत्त्याला माझ्याकडे आली होती, तेव्हा रस्त्याने जाताना बायका तिच्याजवळ येऊन निरखून बघायच्या व "की रोकोम शाडी पोडेछे?" म्हणून विचारायच्या. तू म्हणतेस त्याप्रमाणे मुंबईत गुजरात्यांनी तर त्याची टर उडवली असेलच. 'म्हणे मुंबई तुमची - भांडी घासा आमची' असेही त्यांनीच म्हटले ना? त्यामुळे मराठी- गुजराती ह्यांच्यामधील हा व्यवहार तसा जुनाच आहे. मामा वरेरकराच्या 'धावता धोटा' मधील एक प्रसंग मला आठवतो. एक गुजराती तरुणी एका मराठी तरुणीशी बोलत असते. "मला एक कळत नाही, तुम्ही मराठी मुली एवढी लांबलचक साडी का बरे नेसता? सहा वारांमध्ये नाही का अंग झाकलं जात?" हंसा. "अंग झाकलं जातं, पण अब्रू झाकली जात नाही. अंगरक्षणासाठी पठाण वा पहलवान ठेवण्याची ऐपत नसणाऱ्या आम्ही मराठी मुलींना परपुरुषाने आमची छेड काढल्यास त्याच्याशी दोन हात करण्यासाठी, त्याच्या छाताडावर उभे राहण्यासाठी असा घट्ट कासोटा बांधावा लागतो." बिजली. एक मात्र खरे की पोटऱ्या न दाखवता अत्यंत ग्रेसफुल पद्धतीने नऊवारी नेसलेल्या अनेक महिला मी खेड्या- शहरात पाहिल्या आहेत. आणि दोन पाय मोकळे असणे व कामाच्या वेळी वस्त्र वर खोचून घेता येणे ह्या दोन्ही सोयी फक्त नऊवारी लुगड्यातच आहेत. त्या गोल साडीतही नाहीत व सलवारीतही नाहीत. घोड्यावर किंवा अन्य वाहनावर बसायलाही नऊवारी सोयीची आहे. महाराष्ट्रातील जिजाबाई, ताराबाई ह्या स्त्रिया नऊवारी नेसून प्रत्यक्ष लढाईत सामील झाल्या आहेत. हे बळ गोलसाडीत नाही. ... कमी पहा
अनुराधा मोहनी
3 वर्षांपूर्वी

मपातळ हा शब्द पाचवारी गोल साडीलाही वापरतात. पंचवीसेक वर्षांपूर्वीपर्यंत वापरात होता. मालतीबाईंच्या क ... अधिक पहा
मपातळ हा शब्द पाचवारी गोल साडीलाही वापरतात. पंचवीसेक वर्षांपूर्वीपर्यंत वापरात होता. मालतीबाईंच्या कळ्यांचे निःश्वास मध्येही असा काही उल्लेख आल्याचे आठवते. नऊवारी हे एक विकसित प्रकारचे नेसण आहे. एवढे लांब व गुंतागुंतीचे नेसण भारताच्या अन्य कोणत्याही भागात नाही. त्यामुळे ह्याबद्दल एक आकर्षण व कुतूहल नेहमीच दिसून येते. ऐंशीच्या दशकात माझी आजी कलकत्त्याला माझ्याकडे आली होती, तेव्हा रस्त्याने जाताना बायका तिच्याजवळ येऊन निरखून बघायच्या व "की रोकोम शाडी पोडेछे?" म्हणून विचारायच्या. तू म्हणतेस त्याप्रमाणे मुंबईत गुजरात्यांनी तर त्याची टर उडवली असेलच. 'म्हणे मुंबई तुमची - भांडी घासा आमची' असेही त्यांनीच म्हटले ना? त्यामुळे मराठी- गुजराती ह्यांच्यामधील हा व्यवहार तसा जुनाच आहे. मामा वरेरकराच्या 'धावता धोटा' मधील एक प्रसंग मला आठवतो. एक गुजराती तरुणी एका मराठी तरुणीशी बोलत असते. "मला एक कळत नाही, तुम्ही मराठी मुली एवढी लांबलचक साडी का बरे नेसता? सहा वारांमध्ये नाही का अंग झाकलं जात?" हंसा. "अंग झाकलं जातं, पण अब्रू झाकली जात नाही. अंगरक्षणासाठी पठाण वा पहलवान ठेवण्याची ऐपत नसणाऱ्या आम्ही मराठी मुलींना परपुरुषाने आमची छेड काढल्यास त्याच्याशी दोन हात करण्यासाठी, त्याच्या छाताडावर उभे राहण्यासाठी असा घट्ट कासोटा बांधावा लागतो." बिजली. एक मात्र खरे की पोटऱ्या न दाखवता अत्यंत ग्रेसफुल पद्धतीने नऊवारी नेसलेल्या अनेक महिला मी खेड्या- शहरात पाहिल्या आहेत. आणि दोन पाय मोकळे असणे व कामाच्या वेळी वस्त्र वर खोचून घेता येणे ह्या दोन्ही सोयी फक्त नऊवारी लुगड्यातच आहेत. त्या गोल साडीतही नाहीत व सलवारीतही नाहीत. घोड्यावर किंवा अन्य वाहनावर बसायलाही नऊवारी सोयीची आहे. महाराष्ट्रातील जिजाबाई, ताराबाई ह्या स्त्रिया नऊवारी नेसून प्रत्यक्ष लढाईत सामील झाल्या आहेत. हे बळ गोलसाडीत नाही. ... कमी पहा
अनुराधा मोहनी
3 वर्षांपूर्वी

छान लिहिलंस साधना. काही मुद्द्यांमध्ये थोडीशी भर. महाराष्ट्रीय नऊवारी
अनुराधा मोहनी
3 वर्षांपूर्वी

छान लिहिलंस साधना. काही मुद्द्यांमध्ये थोडीशी भर. महाराष्ट्रीय नऊवारी
अनुराधा मोहनी
3 वर्षांपूर्वी

छान लिहिलंस साधना. काही मुद्द्यांमध्ये थोडीशी भर. महाराष्ट्रीय नऊवारी
डाॅ.धोंडोपंत मानवतकर
3 वर्षांपूर्वी

संक्षिप्त रूपाने दिलेला संदर्भ छान आहे.
Sanjay Ratnaparkhi
3 वर्षांपूर्वी

उत्तम माहितीपर लेख आहे.
Abhay Dhopawkar
3 वर्षांपूर्वी

खूपच छान